مروری بر شکل‌گیری نوبات اندلسی و انتقال آن به شمال غرب آفریقا

با تسخیر اندلس به دست مسلمانان در قرن دوم هجری/ هشتم میلادی، فرهنگ موسیقی اسلامی که عمدتاً ریشه در میراث موسیقی ساسانی داشت، به این سرزمین راه یافت. از جمله کسانی که در این انتقال فرهنگی نقشی ایفا کرد، ابوالحسن علی بن نافع، مشهور به «زریاب» بود. برخی گزارش‌های موجود، از وی به عنوان یکی از تأثیرگذارترین موسیقی‌دانان این دوره، بنیان‌گذار نظام «نوباتی» و سازنده 24 «نوبت»، یاد کرده‌اند. نوبت مجموعه‌ای از آهنگ‌ها و قطعات موسیقی است که در یک مقام، اما با ضرب‌آهنگ‌های متنوع و با ترتیبی مشخص، در پی هم اجرا می‌شود و قالب‌های شعری اصلی آن عبارت‌اند از قصیده، مُوَشّح و زَجَل. به نظر می رسد، این نظام در فضای مناسب اندلس بالید و تأثیراتی نیز بر موسیقی اروپا بر جای گذاشت. اما بخش بزرگ این میراث موسیقایی، طی سه مرحله اصلی عقب‌نشینی مسلمانان از اندلس، به شمال آفریقا منتقل شد. مهاجرت اول طی قرن‌های دهم تا دوازدهم میلادی از اشبیلیه (سویل) به تونس (پایتخت تونس)؛ مهاجرت دوم، در قرن دوازدهم میلادی از قرطبه (گرانادا) به تلمسان (در الجزایر) و از بلنسیه (والنسیا) به فاس (در مراکش)؛ و مهاجرت سوم، در قرن پانزدهم میلادی از غرناطه به فاس و تتوان (در مراکش). به این ترتیب نظام موسیقایی نوباتی در شمال غرب آفریقا (مغرب) مستقر شد که تا امروز، به رغم تحولات ناگزیر تاریخی و فرهنگی، به حیات خود ادامه داده است. مقاله پیش رو کوشیده است ضمن بررسی گذرای این روند از انتقال فرهنگی، اهمیت آن را برای موسیقی کنونی شمال غرب آفریقا توضیح دهد.